تاریخ استفاده از نور در معماری

تاریخ استفاده از نور در معماری را می توان در سبک های مختلف معماری جستجو کرد. از زمان باستان، استفاده از نور در معماری و بناها مورد توجه بوده است. در هر دوره تاریخی و هر سبک معماری، به شکلی از نور طبیعی در فضای داخلی استفاده شده است.

 

اهمیت نور خورشید

خورشید تنها جهان را روشن نمی‌کند بلکه باید اعتراف نمود که زندگی را نیز پایدار می‌کند. هنگام طراحی یک محیط جهت ساخت‌وساز، خورشید همیشه مهم‌ترین منبعی بوده که مدنظر گرفته می‌شود. نوری که خورشید متصاعد می‌کند و موسوم به نور طبیعی می‌باشد، نه تنها به ما توانایی دیدن می‌بخشد، بلکه طرح‌بندی، زوایای دید، شکل و مادیت بناها و مناظر را نیز به ما دیکته می‌کند.

 

نورطبیعی و تأثیرات آن بر انسان

در کتاب هنر نور و معماری، جایگاه نور از نظر لویی کان اینگونه نقل شده است که : “از نظر هنر معماری هیچ فضایی فضای واقعی نیست مگر آنکه از نور طبیعی برخوردار باشد” .در این مطلب سعی داریم نورطبیعی و تأثیرات آن بر انسان را مورد بررسی قرار دهیم.

 

تاثیرات روانی نور

یکی از عوامل بسیار مهمی که سبب می شود انسان با قرارگرفتن در آن احساس شعف کند و بیشترین لذت را از بودن و ماندن در آن محیط ببرد و یا بالعکس در فضاها و مکان هایی غمگین؛ دلمرده، افسرده و بی قرار شود با اصل مهم نور و نورپردازی ارتباط دارد. بخشی از تأثیرات مثبت یا منفی تماس با نور طبیعی را می توان کنش متقابل بین ذهن و جسم تلقی کرد.

 

تاثیر نور طبیعی بر جسم انسان

قرارگرفتن در معرض خورشید باعث افزایش ترشح برخی هورمون ها خواهد شد که نتیجه آن بروز حالت شادابی، احساس توان فعالیت، افزایش سیستم سوخت و ساز در سلول ها و توان غلبه بر مشکلات و نهایتاً کاهش میزان استرس های روانی در زندگی روزمره خواهد بود. نور خورشید دارای طیف رنگی گسترده ای است و رنگ پدیده ها را آن گونه که هستند نشان می دهد.

 

رابطه نور و زیبایی

نور منبع غایی جمال بصری و لازمه دیدن است. همچنین برای ایجاد حس زیبایی نیز دو عامل نقش دارند: رنگ و تناسب. رنگ، خاصیت مادی و تناسب نظم هندسی نور است. معماران با علم به این موضوع و پی بردن به رابطه تنگاتنگ رنگ و تناسب با نور و همچنین کشف حدود و اندازه‌ها ، از طریق استفاده درست از مصالح معماری به کار بردن آن در جای درست ، برای ایجاد حس زیبایی‌شناسی مخاطب به این شیوه نور را به خدمت گرفتند.

 

ابن هیثم، ریاضیدان عراقی و نویسنده کتاب المناظر نیز، زیبایی را حاصل تعامل پیچیده بیست و دو عامل می‌داند: نور، رنگ، فاصله، مکان، سختی، شکل، اندازه، جدایی، تداوم، تعداد، حرکت، سکون، زبری، نرمی، شفافیت، کدورت، سایه، تاریکی، زیبایی، زشتی، همانندی و ناهمانندی او می‌گوید: ” فقط دو عامل از این بیست و دو عامل به تنهایی قادر به تحریک حس زیبایی هستند و این قابلیت را دارند که در نفس تأثیری ایجاد کنند که چیزی زیبا به نظر برسد. این دو عامل نور و رنگ هستند”.

 

بهره گیری از نور و شیشه

با توجه به اهمیت حضور نور در فضاهای داخلی معماری و تاثیرات آن بر انسان، باید به دنبال متریال و مصالحی بود که نور را وارد فضا کند و در عین حال عایق باشد. شیشه یکی از متداول ترین متریال هایی است که برای عبور نور مورد استفاده قرار می گیرد.

 

نور به عنوان عنصری مقدس

از دوران ما قبل تاریخ همواره اجسام نورانی که تجسمی از یک شی زنده را در ذهن بیدار می کردند توسط بشر مورد ستایش و احترام قرار می گرفت و مشتاقانه برایشان جشن می گرفتند و آن را عبادت کرده و می پرستیدند.

در بسیاری از فرهنگ ها خورشید به عنوان منبع نور، عنصری خدایی محسوب می شد. از نور در معماری اقوام و کشورهای مختلف به طور متفاوت استفاده شده و معماران نیز هرکدام تعاریفی از نور ارایه داده اند.

 

استفاده از نور در سبک های مختلف معماری

در این قسمت از تاریخ استفاده از نور در معماری، سعی شده است دوره های تاریخی مختلف معماری و جایگاه نور در آن شرح داده شده و نمونه موردی از هرکدام از این سبک ها در قالب تصویر نشان داده شود.

 

دوره تاریخی		ویژگی معماری و جایگاه نور در آن	نمونه	تصویر
نور در معماری یونان		– امپراتوری را منحصر به خدا می دانستند – ساخت معابد بدون توجه به فضاهای داخلی – قراردادن معابد در بالای تپه ها و کوه هابه منظور مقدس جلوه دادن در زیر نور	معبد پارتنون	شماره ۱
نور در معماری روم		–  توجه به فضاهای داخلی – دارای الهامات قوی تری نسبت به موضوعات فضایی و حجمی نسبت به یونانیان بودند – ابتکار در ساخت باسیلیکا	معبد پانتئون	شماره۲
نور در معماری قرون وسطی	نور در معماری بیزانس	– مقدس شدن فضای داخل(کلیسا)  پررنگ شدن معماری کلیسا – طراحی فضای منبسط و حرکت در سمت عمودی – ایجاد صفحات نورانی و وسعت سطوح روشن	کلیسای سن ویتاله	شماره۳
			مسجد ایاصوفیا	شماره۴
	نور در معماری رومانسک	– ورود نور به داخل کلیسا محدود بوده و فضای داخل تاریک و مرموز بوده است. – سمت دادن به انسان و هدایت او در فضا – فضای داخل احساس ترس توام با احترام	کلیسای اشپایر	شماره۵
	نور در معماری گوتیک	– تداوم فضایی بین فضای داخل و خارج – توجه به ارتفاع غیر معمول و هجوم زیاد نور به داخل – اتاق های کنگره ای کل، زمینه ساز عظیم ترین جلوه اتحاد بین نور و معماری شده – نور برای اولین بار هم نقش ساختاری و هم نقش تزئینی داشته است. – قرارگرفتن خداوند در اصل توجه و کلیسا تثیلی از بهشت(حاکمیت مطلق کلیسا)	کلیسای نوتردام	شماره۶
نور در معماری رنسانس	نور در معماری رنسانس	– توازن منطقی و نظم دادن به فضا – نور امری مقدس اما در کنترل آدمی – تاکید بیشتر بر پرسپکتیو نسبت به نور، افزایش تکنیک ساخت و سازماندهی فضا و ماهیت معنوی و متافیزیکی	کلیسای سن پیترو	شماره۷
	نور در معماری باروک	– درک تمامی دید فضایی به طور واحد – گسترش استفاده از نور در فضاهایی به غیر از کلیسا	کلیسای سن کارلو	شماره۸
نور در معماری مدرن	نور در معماری مدرن	– تحول در تولیدات صنعتی –  آزادشدن دیوارها از قید سازه کهن – آزاد شدن نور فارغ از محدودیت های سازه – ارتباط مطلق فضاهای داخلی و خارجی – بهره گیری از فناوری های استفاده از شیشه به جای دیوار	خانه شیشه ای	شماره۹
			ویلا ساوا	شماره۱۰
	نور در آثار لوکوربوزیه	وی معماری را بازی شکوهمند حجم هایی می داند که در زیر نور با یکدیگر درآمیخته می شوند	کلیسای رونشان	شماره۱۱
	نور در آثار لویی کان	وی تاکید بر نور طبیعی داشت که به فضای داخل، هستی، هویت و احساس می بخشد.	موزه هنر کیمبل	شماره۱۲
	نور در آثار تادائو آندو	از دیدگاه وی، خلق یک فضای معماری، متمرکز کردن و تصفیه کردن انرژی نور است و نور به معماری قدرت و نیرو می دهد.	کلیسای نور	شماره۱۳

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نقش و تاثیر نور در معماری مذهبی

نور منبع غایی جمال بصری و لازمه دیدن است که در ادیان مختلف، جایگاه والایی به خصوص در اماکن مذهبی به خود اختصاص داده است و به عنوان غیرمادی‌ترین عنصر طبیعت برای رهایی انسان از عالم ماده به عالم معنا است که سبب درک حضور خداوند می‌شود. نور در بناهای مذهبی همواره به کار برده شده است. از منظر ادیان و مذاهب، نور از جایگاه ویژه ای برخوردار است.در ادامه به نقش و تاثیر نور در معماری های مذهبی مسیحیت و اسلام می پردازیم.

انتقال نور به فضاهای داخلی با خلاقیت معماران و طراحان از دیرباز به وسیله پنجره ها، درب ها و نورگیر های سقفی انجام شده است. استفاده از پنجره های مشبک و شیشه های طرح دار و رنگی از مواردی است که مورد توجه بوده است. نور طبیعی مظهر پاکی و قداست است و کیفیت معنوی و حس فضا را تقویت می کند.

 

 

نور در ادیان

علی‌رغم آنچه که در مورد نور به عنوان یک ضرورت فیزیکی بیان شد در واقع، نور صاحب ارزش معنوی و اثرات آن بر کیفیت زندگی انسان‌هاست به نحوی که در تمامی ادیان، از نور به عنوان عنصری مقدس و معنوی یاد می‌شود و همیشه از آن به عنوان نقطه مقابل ظلمت و تاریکی، منبع برکت، منشأ حقیقت، نشانه حیات و زندگی و … نام برده می‌شود.

در دین مسیحیت، نور یا نقش واسطه خداوند را ایفا کرده یا خود به طور مستقیم سمبلی از وجود خداوند بوده است . در اسلام نیز به کرات، اهمیت، ارزش و قدسی بودن نور مورد تأکید قرار گرفته است.

نقش و تاثیر نور در معماری های مذهبی مسیحیت و اسلام غیر قابل انکار است. مسجد و کلیسا دو ساخته برتر معماری هستند که در ادیان اسلام و مسیحیت به عنوان مکانی برای نزدیکی به نقطه وجودی انسان –خداوند- و عبادت او بنا شده اند که هریک به نحوی نور را وارد معماری خود کرده و از آن بهره گرفته اند.

 

 

اهمیت استفاده از نور در ادیان

فضای سراسر از نور یا تاریکی مطلق هردو می‌توانند معنای فضا را از بین ببرند، بنابراین تلفیق هوشمندانه این دو، به محیط معنا می‌دهد و کاربری خاص آن را مشخص می‌کند. نور به خودی خود ظهور نمی‌یابد، مگر اینکه بر نقش نشیند؛ آنگاه است که منشأ اثر می‌گردد و در فضاسازی دخالت می‌کند و مفاهیم جدیدی را بر جای می نهد.

بررسی این موضوع از آن جهت ضرورت می یابد که تجلی رمزگونه نور طبیعی در فضاهای عبادی مساجد و کلیساهای قدیمی، دگرگونی شگرفی در مکان ایجاد کرده و موجب افزایش کیفیت معنوی این فضاها شده است اما در اماکن مذهبی معاصر، استفاده از نور طبیعی صرفاً به استفاده کمّی از آن تنزل یافته و از به‌کارگیری جنبه‌های کیفی آن غفلت شده است.

 

 

 

نور در معماری مسیحی

جایگاه نور در دین مسیحیت

کتب آسمانی هر دین، راه های متفاوتی که در آن تقدس نور عنوان شده را مشخص می کند. در دین مسیح خداوند نور مطلق است، در انواع متون دینی مسیحی از خداوند به عنوان پدر یاد می شود، نوری که سرشار از حیات و زندگی است. عیسی (ع) در توصیف خداوند می فرماید: ” پس گویم اگر کسی مانند خدا شود سرشار از نور گردد اما اگر او یک تن گردد جدا از خداوند، سرشار از ظلمت شود”. عیسی (ع) در انجیل خود را نور معرفی می کند. در توصیف نمادین آمده است: من نور جهان هستم ، هرکه مرا پیروی کند در تاریکی نخواهد ماند زیرا نور حیات بخش، راهش را روشن می کند. از این رو این پیامبر اولوالعزم خود را نوری از انوار قاهر خداوند معرفی می کند و با توصیه به حواریون برای تقرب بیشتر به نور وجودی اش ایشان را هدایت می کند.

 

نور و معماری مسیحیت

در ابتدای دوره مسیحیت، نور، یا نقش واسطه خدا و جهان را بازی می کرده یا خودش سمبلی از وجود خدا بوده است .عیسی مسیح پس از رستاخیزش گفت که “من نور جهان هستم”. بدین تجلی ظاهری نور به یک پدیده معنوی تبدیل شده ضمن اینکه سابقه حضور پر قدرت معماری روم خصوصاً با طراحی باسیلیکا به این موضوع کمک بیشتری نمود تا نور جایگاه مهم تری درمعماری بعد از مسیحیت ایفا کند که البته دردوره های مختلف میزان توجه به کیفیت نور متغیر بود . مقصود نهایی در معماری مسیحیت تعین بخشیدن به فضای روحانی است این تصور از طریق جسمانیت زدایی از بنا یعنی بوسیله رفتاری خاص با سطوح، نوعی نور پردازی محقق شده است؛ و اوج آن را در دوران صدر مسیحیت می توان درکلیسای ایاصوفیا مشاهده کرد که با ایجاد روزنه ای در بخش بالایی کلیسا منظره بسیار تماشایی خلق شده است.

نور عنصر اسرارآمیز این فضا است و عاملی می شود که به نظر می رسد جسم عادی را حل و به یک منظره انتزاعی معنوی تبدیل می کند .ذکر این نکته حائز اهمیت است که در معماری مسیحیت اروپا میزان نور مکان مقدس به تدریج افزایش یافته و عمودتر شده است.

 

نور در کلیساهای گوتیک، باروک و رنسانس

در کلیساهای سبک گوتیک، باروک و رنسانس چند نکته قابل ذکر است که با توجه به حضور نور و سبک معماری آنها، در معماری کلیسای سبک گوتیک انسان احساس ناپایداری بنا می­ کند، در معماری کلیسای باروک انسان احساس می­ کند که همه چیز این دنیا در خدمت آن جهان است و در معماری کلیسای رنسانس بی توجه به اشکال گذشته، چشم از آسمان برداشته شده است و تعقل در مقابل ایمان قرار گرفته است.

 

نور در معماری اسلامی

جایگاه نور در اسلام

در اغلب ادیان، نور عقل الهی و منشأ تمام پاکی ها و نیکی‌هاست و خارج شدن انسان از تاریکی جهل و تابیده شدن نور معرفت در وجودش همواره یک هدف نهایی می‌باشد. در اثر تابیده شدن نور الهی به درون کالبد مادی یعنی جایگاه نفس آدمی است که انسان به رشد و تکامل معنوی می‌رسد. لذا در همه کتاب های آسمانی نور نماد هستی و الوهیت است و همچنین واسطه دیدن، درک و شناخت. نور امکان شخصیت‌سازی و حیات بخشیدن به فعالیت های روزمره و بازنمایی زندگی در تصورات زندگی است و حالات روانی متغیر را فراهم می‌سازد. در این مطلب سعی داریم نور در معماری اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم.

در تمامی ادیان و فرقه ها، نور، وجود مطلق است و این معنا در آخرین دین آسمانی یعنی اسلام ظهور و حضوری بی‌مانند دارد. در تعریف نور در تفسیر المیزان چنین آمده است: نور معنایی معروف دارد و آن عبارت است از چیزی که اجسام تیره را برای دیدن ما روشن می‌کند و هر چیزی به وسیله آن ظاهر و هویدا می‌گردد، ولی خود نور برای ما به نفس ذاتش مکشوف و هویداست و چیز دیگری آن را ظاهر نمی‌کند. پس نور عبارت است از چیزی که ظاهر بالذات و مظهر غیر‌است و مظهر اجسام قابل دیدن است.

 

نور در قرآن

آیه “الله نور السموات و الارض” در سوره نور نیز اشاره به این دارد که خداوند نور آسمان ها و زمین است یعنی تمام هستی، از نور سرچشمه میگیرد و نور، مهم ترین عنصر در پیدایش جهان به شمار می رود. همچنین اصلی ترین عامل بازتاب مثبت واژه نور در اندیشه های صوفیانه، تأثیر بن مایه -های قرآنی چون “الله نورالسموات و الارض”؛ و برخی سخنان پیامر اعظم (ص) مانند “اول ما خلق الله نوری” است.

 

نور در فلسفه و عرفان

در تصوف و عرفان نیز بحث درباره نور جایگاهی ویژه دارد. عرفایی چون سهروردی، قطب‌الدین شیرازی، نجم الدین کبرا، ابو حامد غزالی و شیخ نجم الدین رازی درباره نور بحث های بسیار جالب و قابل تأملی دارند. تعابیری که اساس فلسفه اشراق، که ترکیبی از فلسفه و عرفان است، محسوب می شود، به گونه ای است که در اندیشه اشراقی تمام حرکات و حالات سالکان از نور و پرتوی نورالأنوار است؛ چنانچه سهروردی اشاره داشته : نخستین موجودی که از نورالانوار حاصل می شود، نوری مجرد واحد بود و امتیاز این نور مجرد از نورالأنوار به هیئتی ظلمانی که خود مستفاد از نورالأنوار باشد، نبود تا تعدد جهات در ذات نورالأنوار لازم آید. همچنین اشاره دارد که بر رأس عالم وجود، نورالأنوار قرار دارد که در ورای آن نوری نیست و آن نور محیط، نور قیوم، نور مقدس، نور اعظم اعلی، نور قهار و غنی مطلق است که در ورای آن چیزی نیست، که این نور، همان واجب الوجود فلسفه مشایی یا آفریدگار عالم است.

 

 

جایگاه نور در معماری اسلامی

نور در معماری اسلامی تأکید بر اصل تجلی است؛ و به تزئین معماری اسلامی کیفیتی پویا می‌بخشد. نور بودنِ فضا را تعریف می‌کند و به آن هستی می‌بخشد. در واقع نور در معماری اسلامی عنصری هستی‌بخش است نه روشنایی‌بخش . نور و سایه در سطوح، تقابل‌های شدید ایجاد نموده و به نقوش سنگ‌ها و سطوح گچی و آجری بافت می‌بخشد. تباین سطح ، سبب تغییر نقوش از فاصله دور و در نتیجه منجر به بازی نور و سایه می‌شود. تزئینات بنا که ساختمان‌های سرزمین‌های اسلامی را همچون شنلی پوشانده با بازتاب نور جلوه‌ای غنی و درخشان را به نمایش می‌گذارد؛ جلوه‌هایی پرمایه که با حرکت خورشید تغییر می‌یابد و به رغم اینکه سطح بنا تخت است جلوه‌ای سه بعدی به آن می‌دهد.

 

 

انعکاس و انکسار نور به وسیله مقرنس در بناها از دیگر ابداعات نورپردازی در فضاست. همچنین استفاده از کف و دیوارهای صیقلی برای جذب و بازتاب نور، گنبدهایی که برحسب ساعات مختلف روز و شدت و ضعف نور، چرخان به حساب می آیند، سردرهایی که نور خورشید از تزئینات گچی آن ها می گذرد و به آن ها شکل می دهد، حتی آینه ها و کاشی های درخشان و براق، چوب های مذهّب و مرمرهای صیقلی که همگی می درخشند؛ نیز از عواملی هستند که فاکتورهای معماری و اندیشه ذهنی و هدف عرفانی معمار را به وسیله نور بهتر به تصویر می کشند؛ به عبارتی نور در مساجد ایرانی-اسلامی با عبور از سطوح شفاف و انعکاس تأثیر زیادی در حس فضایی می‌گذارد و یکی از حیاتی‌ترین عناصر در معماری شناخته می‌شود. استفاده گاه و بی‌گاه و غیرمنتظره از نور باعث ایجاد فضای مکث و لایه لایه شدن فضای مساجد شده است.

 

شیشه های رنگی در مسجد نصیرالملک شیراز

مسجد نصیرالملک شیراز در پایان قرن نوزدهم هجری و در زمان قاجار در ایران، در شهر شیراز ساخته شد. مسجدی رنگارنگ و سرشار از تنوع و پویایی. مسجد نصیرالملک علاوه بر شیشه های رنگی که در خود دارد و با تکنیک ارسی ساخته شده است، با داشتن کاشی کاری های منحصر به فرد و پر از احساس، یکی از زیباترین مساجد جهان اسلام محسوب می شود.

با توجه به موقعیت استراتژیک آن و توجه به نورگیری آن در طراحی، در هنگام صبح، نوری خیره کننده و تاثیر گذار در سرتاسر مسجد می پیچد و علاقمندان و گردشگران بسیاری را جذب می کند. استفاده از چوب در ساختار فریم، باعث شده این شیشه های رنگی و زیبا در مقابل زمین لرزه مقاوم باشند.

 

از آغاز صبح، مسجد پر از رنگ و نور است. خورشید از طریق شیشه ها وارد فضا می شود و در میان فرش های ایرانی، کاشی های سقف و دیوار و نقش و نگارهای مسجد به صورتی خیره کننده می درخشد. بسیار شگفت انگیز است که چگونه معمار قادر به ترکیب بسیاری از این عناصر برای ساختن چنین مسجد نفیسی بود.

 

مسجد نصیرالملک به دلیل رنگ گل های صورتی که در کاشی کاری های خود دارد، به عنوان مسجد صورتی نیز شناخته می شود. وجه تسمیه نصیرالملک نیز به این دلیل است که سازنده آن فردی به همین نام بوده است.

به جرأت می توان کاشیکاری های مسجد نصیرالملک را نیز یکی از نمونه های متعالی و برجسته کاشی کاری دانست. از آنجا که شیشه های رنگی این مسجد نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند، شهرت بیشتری نسبت به کاشیکاری ها دارند. از همین رو شاید آنچنان که باید و شاید، کاشیکاری های مسجد شناخته و معرفی نشده اند.

 

مسجد نصیرالملک، همواره در کنار آثار مطرح معماری غرب که در آنها از شیشه های استیند گلس و رنگی استفاده شده است، نام برده می شود. نظیر کلیساهای سنت شاپل، نوتردام و … که دارای آثار شیشه های رنگی دست ساز و بسیار نفیسی هستند.

نور در ایران

در هنر به خصوص هنر مشرق زمین مرسوم است که گاه به جای کاربرد مستقیم عناصر و مفاهیم اصلی دخیل در آن هنر، ترفندهای مجازی به نمایندگی از آن عناصر و یا مفاهیم اصلی چارچوب ظاهری اثر را شکل می‌بخشد. این مجازها به منزله نور و طلسم هایی هستند که راه بردن به باطن و دست یافتن به راز و حقیقت مکتوم اثر، جز از طریق گشودن آن‌ها میسر نیست.

نور یکی از مظاهر استعاری در هنر معماری می باشد که در میان ایرانیان آتش و نور جایگاهی مقدس و والا داشت. معمار ایرانی برای پیوند زدن هنرش به عالم ملکوت از غیرمادی‌ترین عنصر(نور)، در طراحی استفاده نموده است؛ تا به هنرش جنبه مقدس داده و نشان دهد که هم قالب و هم محتوای اثرش از یک سرچشمه نشأت می‌گیرد. او از نور به عنوان موجودیتی دوگانه که یک بعد آن کالبدی و بعد دیگر آن معنایی است، هنرمندانه استفاده نموده و بدین وسیله نه تنها خود از طریق آفرینش به کمال معنوی رسیده، بلکه سعی در نشان دادن ریشه آسمانی هنرش نیز داشته است.